Μετά από ουσιαστικά 37 χρόνια «κακών επαφών» μεταξύ του Ιράν και των Ηνωμένων Πολιτειών, οι σχέσεις τους φαίνονται να μπαίνουν σε ορθολογική τροχιά. Στις 17 Ιανουαρίου ο Πρόεδρος των ΗΠΑ, Μπάρακ Ομπάμα, ήρε τις κυρώσεις κατά του Ιράν μετά από 10 χρόνια, αλλάζοντας τη πολιτική του προκατόχου του, Τζόρτζ Μπούς, από “hard power” σε “softer”.
Ωστόσο, δε θα μπορούσε να παραληφθεί το χρονικό σημείο μιας τέτοιας επιλογής, όταν όλη η περιφέρεια βρίσκεται σε αναταραχή με κύριους παίκτες την Ισλαμιστική οργάνωση της Daesh, που προσπαθεί να δημιουργήσει ένα εξτρεμιστικά σουνιτικό Ισλαμικό Κράτος, και την αντίθεση όλου του σουνιτικού κοσμου –κι όσων τους στηρίζουν- εναντίον του Συριακού καθεστώτος Άσαντ.
Όπως αναλύει ο γνωστός καθηγητής του Χάρβαρντ, Τζόζεφ Νάι, στο βιβλίο του «Οι ηγεσίες που πρωτοπορούν», «Η δύναμη της εξουσίας – η ικανότητα να αλλάζεις αυτό που κάνουν οι άλλοι – μπορεί να στηριχτεί στον εξαναγκασμό ή στο δελεασμό. […] Σε πραγματικές συνθήκες, σκληρή και ήπια ισχύς συνδυάζονται, μερικές φορές με ένα μαλακό υπόστρωμα έλξης πάνω σε βασικές σχέσεις, οι οποίες εναπόκεινται στον εξαναγκασμό ή το χρηματισμό.»1 Όπως έχω υποστηρίξει και αλλού2 , η πολιτική διαιώνισης των συγκρούσεων στη περιφέρεια της Μέσης Ανατολής από τις ΗΠΑ ξεκινά από την έναρξη της Ιρανικής επανάστασης και τον Ιρανο-ιρακινό πόλεμο το 1980, που εξαιτίας αυτής ακριβώς της τακτικής κατέληξε να μαίνεται για 8 χρόνια.
ΗΠΑ-ΙΡΑΝ
Η απαρχή των προβλημάτων μπορεί να εντοπιστεί στην απόφαση του Πρωθυπουργού του Ιραν, Μοχάμεντ Μουσαντέκ, το 1953 να εθνικοποιήσει το μερίδιο της Ιρανο-αγγλικής Πετρελαϊκής Εταιρείας, προκαλώντας τις αντιδράσεις της Αγγλίας με ακόλουθες κυρώσεις και εισαγωγικούς περιορισμούς στο ιρανικό πετρέλαιο. Ωστόσο, οι ΗΠΑ επί Προέδρου Τρούμαν διατηρούσαν πολύ καλές σχέσεις με τον Σάχη Μοχάμεντ Ρεζά Παχλαβί αλλά και με το πρωθυπουργό Μουσαντέκ. Πάρα ταύτα, η Κεντρική Υπηρεσία Πληροφοριών των ΗΠΑ επί προέδρου Αϊζενχάουερ οργάνωσε, με αγγλική συνεργασία, την διενέργεια πραξικοπήματος και στη συνέχεια τη φυλάκιση του πρωθυπουργού Μουσαντέκ.
Η ανασύσταση του ιρανικού καθεστώτος επί Παχλαβί, οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην οικονομική και διπλωματική βοήθεια των ΗΠΑ, γεγονός που ενέτεινε το αντι-αμερικανικό και αντι-σεκουλαριστικό αίσθημα στον ιρανικό λαό. Η επανάσταση του 1979 ήταν η έκρηξη αυτού του αισθήματος εναντίον ενός «μονάρχη- αμερικανική μαριονέτα» και σήμανε την επιστροφή του Αγιατολάχ Χομεϊνί, ως ηγέτη με έντονα αντι-αμερικανικά αισθήματα και ισλαμιστική ιδεολογία, θέτοντας τα θεμέλια μιας σύγχρονης Ισλαμικής Δημοκρατίας του Ιράν, με θεοκρατικό υπόβαθρο. Παρά την αρχική μετριοπάθεια των ΗΠΑ για διατήρηση καλών σχέσεων με το νέο επαναστατικό καθεστώς του Ιράν, η ομηρία των Αμερικανών διπλωματών στη πρεσβεία της Τεχεράνης για 444 μέρες, οδήγησε στη διακοπή κάθε σχέσης μεταξύ των 2 χωρών και στη συνέχεια την θέσπιση κυρώσεων. 3
Η απώλεια ενός τόσο σημαντικού συνεργάτη των ΗΠΑ οδήγησε στην αναζήτηση αντίβαρου στη περιφέρεια, το οποίο και βρήκαν στο γειτονικό Ιράκ επί διακυβέρνησης Σαντάμ Χουσεΐν.4 Η ακόλουθη εμπλοκή της Χεζμπολάχ –σιιτική ισλαμιστική οργάνωση- στις βομβιστικές επιθέσεις της πρεσβείας των ΗΠΑ και σε αμερικανικούς στρατώνες στη Βυρηττό, οδήγησε στη σύνδεση της οργάνωσης με το Ιράν, συμπεραίνοντας την ανάμειξη του κράτους σε όλες τις επιθέσεις της οργάνωσης εναντίον Αμερικανών. 5
ΗΠΑ-ΙΡΑΚ
Η ισορροπία της περιφέρειας μέσω φιλοδυτικών κυβερνήσεων στα αραβικά κράτη άρχισε να κλονίζεται περίπου μια δεκαετία πριν τον Ιρανο-ιρακινό πόλεμο. Η συμμαχία των Αραβικών κρατών – «Ενωμένη Αραβική Δημοκρατία»- υπό τον Πρόεδρο της Αιγύπτου Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ, κρατούσε μια ιδιότυπη ισορροπία στη περιοχή. Εντούτοις, παρά τις τυπικές διπλωματικές σχέσεις ΗΠΑ-Ιράκ καθ’όλη τη δεκαετία 1950, ο «Πόλεμος των εξι ημερών» το 1967, οδήγησε στη διακοπή αυτών. 6 Η ψυχροπολεμική κατάσταση είχε μεταφερθεί στη Μέση Ανατολή και οι ΗΠΑ έδειχναν ανήσυχες για ιρακινο-σοβιετική συνεργασία. Εξ’αυτού έπεισαν τον Σάχη του Ιράν να στηρίξει τους Κούρδους μαχητές της Πεσμεργκά ενάντια στην ιρακινή κυβέρνηση το 1972. Το ιρακινό κυβερνόν κόμμα Μπάαθ θεωρούσε πως οι ΗΠΑ προσπαθούσαν αρχικά να αποκαταστήσουν τις σχέσεις του Ισραήλ με τα αραβικά κράτη, και στη συνέχεια να φθείρουν την αραβική ενότητα. Υπό των φώς αυτών των απόψεων, ειδικά μετά την Ισραηλινο-αιγυπτιακή συμφωνία ειρήνης του 1979, το Ιράκ ανέλαβε ηγετικό ρόλο ανακοπής των αμερικανικών πρωτοβουλιών στην περιφέρεια. 7
Ιρανο-Ιρακινός πόλεμος 1980-88
Τα αίτια του πολέμου εντοπίζονται στην ιρακινή απογοήτευση –αρχής γενομένης το 1958 επί του εθνικιστή προέδρου Αμπντούλ Καρίμ Κασίμ- αναφορικά με τη κατοχή από το Ιράν της, πλούσιας σε πετρέλαιο, επαρχίας Κουζεστάν. Ο Κασίμ απέσυρε το Ιράκ από το Σύμφωνο της Βαγδάτης που είχε δημιουργηθεί το 1955 μετά από αμερικανικές πιέσεις και υποσχέσεις για οικονομική βοήθεια, ανοίγοντας διπλωματικές σχέσεις με τη Σοβιετική Ένωση και υιοθετώντας αδέσμευτη στάση.8 Ο Πρωθυπουργός του Ιράκ, Σαντάμ Χουσεΐν, μετά από μια δεκαετία προπαγάνδας για τα κυριαρχικά δικαιώματα του Ιράκ στην περιοχή – την αποκαλούσε Αραβιστάν- διέκοψε το 1971 διπλωματικές σχέσεις με το Ιράν, με αφορμή την απόσυρση των βρετανικών δυνάμεων από τα νησιά Abu Musa, Greater Tunb, και Lesser Tunb στο Περσικό Κόλπο στα οποία υποστήριζε ότι το Ιράκ είχε κυριαρχικά δικαιώματα. 9
Ως αντίδραση της αναθεωρητικής τάσης του Ιράκ, το Ιράν ξεκίνησε μια εκστρατεία υποστήριξης των Ιρακινών Κούρδων, με τη παροχή όπλων και βάσεων σε ιρανικό έδαφος.10 Ακολούθησαν παραμεθόριες συγκρούσεις με αναμενόμενες εκβάσεις, με το Ιράκ σαφώς στρατιωτικά κατώτερο του Ιράν. Αποτέλεσμα ήταν η Συμφωνία του Αλγερίου το 1975 μετά από υποχώρηση του εξουθενωμένου Ιράκ, κατά την οποία εγκατέλειψε αρκετά κυριαρχικά δικαιώματα με αντάλλαγμα τη παύση παροχής Ιρανικής –κατά συνέπεια και αμερικανικής- βοήθειας στους Ιρακινούς Κούρδους. 10 11 Παρά την υποτυπώδη βελτίωση των σχέσεων τους, ο Πρωθυπουργός Χουσεΐν δεν δέχτηκε ποτέ τη Συμφωνία του 1975 ως μόνιμη διευθέτηση της σύγκρουσης, αλλά ως μια ανακωχή ενόψει μιας καλύτερης ευκαιρίας. 12
Οι εντάσεις μεταξύ των δυο χωρών πυροδοτήθηκαν από την Ιρανική Επανάσταση και την εμφάνιση του Ιράν ως Παν-ισλαμική δύναμη, σε αντίθεση με τον Αραβικό εθνικισμό του Ιράκ. Ωστόσο, το Ιράκ καλωσόρισε την επανάσταση σαν ευκαιρία αποπομπής του Σάχη10 12 («ο εχθρός του εχθρού είναι φίλος»- Καουτίλια). Η επιστροφή –και κυριαρχία- του Χομεϊνί στο Ιράν, ενέτεινε τις εντάσεις, με τον τελευταίο να καλεί για Ισλαμική Επανάσταση στο Ιράκ, θορυβώντας τον Σαντάμ. Η σεκουλαριστική διακυβέρνηση του Σαντάμ θεωρήθηκε ως κίνδυνος για τη Σιιτική κοινότητα του Ιράκ, δίνοντας πάτημα στον Χομεϊνί για αναζοπύρωση της έντασης. Η βασική επιδίωξη του Σαντάμ ήταν να διορθώσει το λάθος της Συμφωνίας του Αλγερίου και στη συνέχεια, καταλαμβάνοντας το Κουζεστάν, να ανακηρυχθεί σε περιφερειακό ηγεμόνα, αντικαθιστώντας την Αίγυπτο. 13 14
Ο ΞΕΝΟΣ ΠΑΡΑΓΩΝ
Κατά τα πρώτα χρόνια του πολέμου, οι ΗΠΑ δεν είχαν ιδιαίτερα στενές σχέσεις με κανένα από τα δυο κράτη λόγω της Ιρανικής Επανάστασης, της Ιρανικής Ομηρίας των διπλωματών, της συμμαχίας του Ιράκ με την ΕΣΣΔ και της εχθρότητας του με το Ισραήλ. Ωστόσο, τόσο οι ΗΠΑ όσο και η ΕΣΣΔ θεωρούσαν το Ιράκ ως αντισταθμιστική δύναμη του μετα-επαναστατικού Ιράν. Το αδιέξοδο αυτής της σύγκλισης συμφερόντων ήρθη όταν, μετά από απειλές από μέρους Σαντάμ προς το Κρεμλίνο για αναζήτηση άλλου προμηθευτή όπλων εάν δεν ικανοποιούντο τα αιτήματα του, η ΕΣΣΔ απέρριψε την ιρακινή συμμαχία προς χάριν μιας δυνητικής ιρανικής. Αυτό έδωσε την αφορμή στις ΗΠΑ το 1984, μετά την άρνηση του Χομεϊνί για λήξη του πολέμου το 1982, να αποκαταστήσουν διπλωματικές σχέσεις με το Ιράκ. Βασικός στόχος των ΗΠΑ ήταν να κρατήσουν μακριά το Ιράν από την ΕΣΣΔ αλλά και να προστατεύσουν τα υπόλοιπα κράτη του Κόλπου από την Ιρανική επεκτατικότητα. 15
Αποτέλεσμα αυτής της αλλαγής συμμαχιών ήταν η προμήθεια προς το Ιράκ τεχνολογικής, στρατιωτικής και κατασκοπευτικής βοήθειας. Καθοριστική ήταν και η προμήθεια από μέρους ΕΣΣΔ, Κίνας και Γαλλίας του μεγαλύτερου μέρους του στρατιωτικού εξοπλισμού του Ιράκ.
Το 1983 παρουσιάστηκε μια αναφορά στον Πρόεδρο Ρέιγκαν σχετικά με τον –τότε- 3ετή πόλεμο. Καθορίστηκε ότι υπήρχε μεγάλη πιθανότητα η σύγκρουση να εξαπλωθεί στη Σαουδική Αραβία και τα άλλα κράτη του Κόλπου, αλλά επίσης ότι οι ΗΠΑ είχαν μικρή ικανότητα να υπερασπιστούν την περιοχή. Επιπλέον, διαπιστώθηκε ότι μια παρατεταμένη σύγκρουση στην περιοχή θα προκαλούσε πολύ υψηλότερες τιμές πετρελαίου απειλώντας την εύθραυστη παγκόσμια ανάκαμψη που μόλις είχε αρχίσει να κερδίζει έδαφος.16 Τα συμπεράσματα ήταν τρία: πρώτα τα αποθέματα πετρελαίου απαιτείτο να αυξηθούν μεταξύ των μελών του Διεθνούς Οργανισμού Ενέργειας και, εάν ήταν απαραίτητο, να απελευθερωθούν σε περίπτωση διαταραχής της αγοράς πετρελαίου. Δεύτερον, οι Ηνωμένες Πολιτείες έπρεπε να ενισχύσουν την ασφάλεια των φιλικών αραβικών κρατών στην περιοχή και, τρίτον, θα έπρεπε να τοποθετηθεί ένα εμπάργκο στις πωλήσεις στρατιωτικού εξοπλισμού στο Ιράν και το Ιράκ.
Κατά τα τελευταία χρόνια του πολέμου, η προσοχή των ΗΠΑ επικεντρώθηκε στην απομόνωση του Ιράν, καθώς και τη διατήρηση της ελευθερίας της ναυσιπλοΐας. Επέκριναν την εξόρυξη του Ιράν σε διεθνή ύδατα και επενέβησαν με καταστροφές πλατφόρμων πετρελαίου κινητοποιώντας μεγάλο μέρος του αμερικανικού Ναυτικού. 17
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
To 1982, o Χένρι Κίσινγκερ, περιγράφει την πολιτική των ΗΠΑ έναντι του Ιράν: «Το επίκεντρο της ιρανικής πίεσης αυτή τη στιγμή είναι το Ιράκ. Υπάρχουν λίγες κυβερνήσεις στον κόσμο που αξίζουν λιγότερο την υποστήριξή μας και είναι λιγότερο σε θέση να τη χρησιμοποιούν. Έχοντας το Ιράκ κερδίσει τον πόλεμο, ο φόβος στον Κόλπο και η απειλή για τα συμφέροντα μας θα ήταν ελάχιστα λιγότερα από ό, τι είναι σήμερα. Παρόλα αυτά, με δεδομένη τη σημασία της ισορροπίας δυνάμεων στην περιοχή, είναι προς το συμφέρον μας να προωθήσουμε μια κατάπαυση του πυρός σε αυτή τη σύγκρουση, όχι μέσω ενός κόστους που θα αποκλείσει την ενδεχόμενη προσέγγιση με το Ιράν, είτε εάν ένα πιο μετριοπαθές καθεστώς αντικαταστήσει τον Χομεϊνί ή εάν οι παρόντες κυβερνήτες συνειδητοποιήσουν τη γεωπολιτική πραγματικότητα ότι η ιστορική απειλή για την ανεξαρτησία του Ιράν πάντα προερχόταν από τη χώρα με την οποία συνορεύει για 1500 μίλια [2400 χιλιόμετρα]: τη Σοβιετική Ένωση. Μια προσέγγιση με το Ιράν, φυσικά, πρέπει να περιμένει σε ένα ελάχιστο σημείο εγκατάλειψης από το Ιράν των ηγεμονικών φιλοδοξιών στον Κόλπο.» Ο Ρίτσαρντ Μέρφι, υφυπουργός Εξωτερικών κατά τη διάρκεια του πολέμου, κατέθεσε στο Κογκρέσο το 1984 ότι η διοίκηση Ρέιγκαν πίστευε πως μια νίκη είτε για το Ιράν ή το Ιράκ ήταν «ούτε στρατιωτικά εφικτή ούτε στρατηγικά επιθυμητή.» 15
Αυτή η ανεπιθύμητη νίκη ούτε του ενός αλλά ούτε και του άλλου είναι η αιτία παράτασης και του παρόντος συνθετότερου πολέμου στη Μέση Ανατολή. «Οι ΗΠΑ δεν θέλουν τη κυριαρχία εξτρεμιστών όπως το ΙΚΙΛ ή την Αλ-κάιντα αλλά ούτε και ένα ισχυρό συριακό καθεστώς που θα απειλούσε το Ισραήλ και τις περιφερειακές ισορροπίες.»2 Η πτώση του καθεστώτος Άσαντ θα άφηνε κενό ισχύος στη περιοχή με αμφίβολες υποψηφιότητες αναπλήρωσης. Παράλληλα, ο θρησκευτικός εξτρεμισμός μέσω διάφορων ισλαμιστικών οργανώσεων αντιτίθεται στη διαχρονική προσπάθεια δυτικοποίησης και κυριαρχίας σεκουλαριστικών καθεστώτων στη Μέση Ανατολή. Το αδιέξοδο της –όπως τότε- «ουδέτερης στάσης» των ΗΠΑ λόγω της εμπλοκής μιας συμμαχικής δύναμης του ΝΑΤΟ, της Τουρκίας, εναντίον εκτός του Άσαντ αλλά και των Κούρδων – οι οποίοι αποτελούν τους καλύτερους συμμάχους των ΗΠΑ στην καταπολέμηση του ΙΚΙΛ- αλλά και της Ρωσίας εναντίον του ΙΚΙΛ και υπέρ της διατήρησης Άσαντ, φαίνεται να επιδιώκεται να αρθεί με την καλυτέρευση των σχέσεων με το Ιράν, το οποίο αποτελεί βασική δύναμη στις ισλαμικές θρησκευτικές συγκρούσεις, ως η κυρίαρχη σιιτική δύναμη.
Ενδεχομένως, μια δυνητική εμπλοκή του Ιράν στο πόλεμο, προσεταιρισμένου από τις ΗΠΑ, να αντικαταστήσει την ρωσική ανάγκη του συριακού καθεστώτος, αποπέμποντας τη Ρωσία από τη περιφέρεια. Η στήριξη του δυτικού κόσμου, συμπεριλαμβανομένων της Ευρώπης και των ΗΠΑ, αποτελεί πολύ δυνατό χαρτί για το Ιράν, δεδομένων των νέων ενεργειακών και οικονομικών ευκαιριών που ανοίγονται.
Από τη μια πλευρά, η Ευρώπη προσπαθεί να μειώσει την εξάρτηση της από τη Ρωσία και να εκμεταλλευτεί τις νέες ενεργειακές εξελίξεις στην ανατολική Μεσόγειο. Υποψήφιοι συνεργάτες φαίνεται να είναι –όπως και για τη Τουρκία- η περιοχή του Νότιου Καυκάσου, η Αίγυπτος, η Κύπρος και το Ισραήλ.
Από την άλλη, με το τέλος των κυρώσεων η περιφερειακή οικονομική επιρροή του Ιράν θα αρχίσει να ανακάμπτει. Η παρακείμενη περιοχή του Νοτίου Καυκάσου, που περιλαμβάνει το Αζερμπαϊτζάν, τη Γεωργία και την Αρμενία, είναι ένας τομέας που η Τεχεράνη θα έχει ως στόχο τη μεγαλύτερη συνεργασία, προσεγγίζοντας τις για προσφορές στο εμπόριο και την ενέργεια. Με τον τρόπο αυτό θα πρέπει αναπόφευκτα να εξετάσει το ρόλο της Ρωσίας, η οποία έχει κυριαρχήσει τις πολιτικές και οικονομικές υποθέσεις μεταξύ Μαύρης Θάλασσας και της Κασπίας για δύο αιώνες. Η Ρωσία και το Ιράν είναι περιφερειακοί γεωπολιτικοί αντίπαλοι, μια δυναμική που εντοπίζεται στη σύγκρουση στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ μεταξύ Αζερμπαϊτζάν και Αρμενίας και στις διαπραγματεύσεις για έργα αγωγών για τις εξαγωγές ιρανικών υδρογονανθράκων.
Παρά την αντιπαλότητα τους, η Ρωσία και το Ιράν θα μπορούσαν να συνεργαστούν για την αντιμετώπιση της αυξανόμενης επιθυμίας δυτικών εταιριών να εισέλθουν σε αυτή την αγορά μέσω έργων υποδομών, κάτι που και οι δύο αντιτίθενται σθεναρά. Οπότε, ενώ το Ιράν θα δραστηριοποιηθεί πολιτικά στη περιοχή, και ενώ θα αυξήσει το εμπόριο με κάθε χώρα, θα αντιμετωπίσει σημαντικά εμπόδια στη πορεία. Η Ρωσία είναι απίθανο να χαλαρώσει τον κλοιό γύρω από την Αρμενία, επιτρέποντας μεγάλα έργα ενεργειακής υποδομής του Ιράν να προχωρήσουν - εκτός κι αν το Ιράν επιτρέψει σημαντική ρωσική συμμετοχή σε αυτά. Και παρόλο που η Τεχεράνη θα προσπαθήσει να συμμετάσχει εκ νέου στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, η Ρωσία θα τη περιορίσει ή, ενδεχομένως, εμποδίσει τη συμμετοχή της. Παρ’όλα αυτά έχουν αρκετό κοινό έδαφος να εργαστούν.18
Συνεπώς, οι επιλογές του νεοεισαχθέντος παίκτη κινούνται από τη μια στη συμμαχία με τις ΗΠΑ και την Ευρώπη αποφέροντας μεγάλα μακροχρόνια κέρδη και ίσως περιφερειακή ηγεμονία με τη στήριξη της Δύσης, και από την άλλη στο προσεταιρισμό με τη Ρωσία, σχηματίζοντας μια «σιιτική» συμμαχία ενάντια στο σουνιτικό τόξο Τουρκίας, χωρών του Κόλπου και Αιγύπτου, εντείνοντας τη σύγκρουση ακόμη περισσότερο. Οι ΗΠΑ μετά το «μαστίγιο» πολλών χρόνων, προτείνουν το «καρότο». Μένει να δούμε πόσο «πεινασμένο» είναι το Ιράν.
Παραπομπές:
1. Joseph S. Nye Jr. «Ηγεσίες που πρωτοπορούν», Εκδόσεις Παπαζήση, 2009
2. Χαραλαμποπούλου Αγγελική, «Το διπλό ταμπλό των ΗΠΑ στο Συριακό εμφύλιο», http://www.kans.gr/%CF%84%CE%BF-%CE%B4%CE%B9%CF%80%CE%BB%CF%8C-%CF%84%CE...
3. Gasiorowski, writing in Mohammad Mosaddeq and the 1953 Coup in Iran, Edited by Mark J. Gasiorowski and Malcolm Byrne, Syracuse University Press, 2004
4. Simbar, Reza (2006). "Iran and the US: Engagement or Confrontation". Journal of International and Area Studies 13 (1): 73–87
5. Anderson, Terry A. (April 18, 1983). "Bomb kills 28 as U.S. Embassy". Syracuse Herald Journal. Retrieved January 9, 2008
6. Tripp, Charles (2010). A History of Iraq. Cambridge University Press.
7. Tomkins, Adam (1998). The Constitution After Scott: Government Unwrapped. Oxford UP.
8. "CENTO pact members to dissolve alliance soon". The Gazette (Montreal). AP. 1979-03-17. Retrieved 15 March 2014
9. Mirfendereski, Guive (2005). "Tonb (Greater and Lesser)". Encyclopædia Iranica.
10. Karsh, Efraim (25 April 2002). The Iran–Iraq War: 1980–1988. Osprey Publishing. pp. 1–8, 12–16, 19–82.
11. Brogan, Patrick (1989). World Conflicts: A Comprehensive Guide to World Strife Since 1945. London: Bloomsbury.
12. "Iran-Iraq War 1980–1988". History of Iran. Iran Chamber Society.
13. Farrokh, Kaveh. Iran at War: 1500–1988. Oxford: Osprey Publishing
14. "Britannica Online Encyclopedia: Saddam Hussein"
15. Bulloch, John; Morris, Harvey (1989). The Gulf War: Its Origins, History and Consequences (1st published ed.). London: Methuen
16. Presentation on Gulf Oil Disruption 5-22-84 http://www.wpainc.com/Archive/Reagan%20Administration/WFM%20Papers%20fro...
17. Kelley, Stephen Andrew (June 2007). "Better Lucky Than Good: Operation Earnest Will as Gunboat Diplomacy". Naval Postgraduate School.
18. «After Sanctions, Iran's Growing Role in the Caucasus», Stratfor Analysis February 1, 2016 https://www.stratfor.com/analysis/after-sanctions-irans-growing-role-cau...
LINK: http://icmu.nyc.gr/el
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου